Nuachtlitir 25 – Comhfhocail

Aoine Shona, a aistritheoirí! Fáilte ar ais chuig Nuachtlitir na hAoine le STAR. Inniu táimid chun díriú ar chomhfhocail. Mar a luaitear sa Chaighdeán Oifigiúil, ‘déantar comhfhocal nuair a cheanglaítear dhá fhocal nó níos mó le chéile’. Tá comhfhocail an-choitianta ar fad i scríobh na Gaeilge agus mar sin ní mór iad a bheith i gceart againn.

Séimhítear an dara focal i gcomhfhocal, e.g., rósghairdín, ach amháin nuair a thagann d, n, t, l nó s le chéile, e.g., bunscoil.

De réir an Chaighdeáin Oifigiúil, úsáidtear fleiscín sna cásanna seo a leanas:

Idir dhá ghuta, e.g., mí-ádh;

Idir comhchonsain, e.g., droch-chaint, gearr-rás;

Idir dhá réimír, e.g., sin-seanathair;

I gcásanna ina bhfuil baol ann go mbeadh an comhfhocal do-aitheanta mura bhfuil fleiscín ann, i.e., idir na réimíreanna do-, fo-, so- agus focail dar tús bha-, bhla-, bhra-, dha-, gha-, ghla-, ghra-, mha-, e.g., do-ghlanta, fo-bhaile;

I dteidil shainiúla a bhfuil ceannlitreacha orthu, e.g., an Príomh-Aire, an Ard-Chúirt;

I ndiaidh an- agus dea-, e.g., an-aimsir, dea-bhéas. Ní shéimhítear an dara focal i gcomhfhocal i ndiaidh an- nuair a thagann d, t, nó s ar a lorg, e.g., an-drochaimsir

Nóta:

Cuirtear dhá fhleiscín i gcomhfhocal nuair atá gá leis ó thaobh soiléireachta de, e.g., an Leas-Phríomh-Aire, an-droch-chaint

Ní gá fleiscín a chur i dtéarma riaracháin ina bhfuil níos mó ná réimír amháin má tá brí an téarma soiléir gan é, e.g., comhfhochoiste, roghfhochoiste.

Má thagann iar- roimh theideal a thosaíonn ar cheannlitir, ní gá fleiscín a chur idir iar- agus an teideal, e.g., an t-iarArd-Reachtaire.

Déanann Antain Mac Lochlainn plé iontach ar chomhfhocail ina leabhar Cruinneas. Seo thíos achoimre ar an méid a luann sé.

Inscne an Chomhfhocail

Is é an dara mír i gcomhfhocal a chinneann inscne an chomhfhocail sin. Mar sin, cé go gcloistear ‘breithlá shona’, is é ‘breithlá sona’ atá ceart toisc gur focal firinscneach é ‘lá’. Tá an rud céanna i gceist le ‘Bangharda’. Is focal firinscneach é ‘garda’ agus mar sin is focal firinscneach é ‘Bangharda’.

Luann Mac Lochlainn go bhfuil eisceachtaí ann. Mar shampla, is focal baininscneach é ‘Bantiarna’.

Comhfhocal a Bhriseadh

Cé go bhfeictear an struchtúr ‘pre- and post-‘ i mBéarla go minic, ní oibríonn an struchtúr céanna i nGaeilge. Cruthaíonn sé fadhbanna ó thaobh gramadaí agus soiléireachta de. Is é an sampla a thugann Mac Lochlainn ná ‘Pre- and post-Conference trips’. Ní Gaeilge mhaith é ‘Turais réamh agus iar-Chomhdhála’. Is fearr i bhfad an struchtúr sin a sheachaint ar fad agus ‘Turais roimh an gComhdháil agus ina diaidh’ a scríobh.

Comhfhocal nó Péire Ainmfhocal?

I gcásanna áirithe, ní bhíonn difear mór le haithint idir comhfhocal nó péire ainmfhocal, e.g., córas ríomhaireachta agus ríomhchóras. Uaireanta, áfach, bíonn sé i bhfad níos soiléire comhfhocal a úsáid chun débhríocht a sheachaint. Is é an sampla a thugann Mac Lochlainn ná ‘file sharing’. Tá comhroinnt comhad deas soiléir ach d’fhéadfadh míthuiscint a bheith i gceist le roinnt comhad.

Más mian libh tuilleadh staidéir a dhéanamh ar an ábhar seo, molaim go mór Cruinneas le hAntain Mac Lochlainn a léamh. Ina ionad sin, is féidir libh dul go 2.1.7 sa Chaighdeán Oifigiúil.